ALEGIAK
Alegiak animaliak protagonista diren ipuin laburrak dira. Ipuin labur hauek bukaeran beti ikaskizun moral bat dute, hau da, didaktikoak dira, gogoeta egiteko bidea bultzatzen baitdute.
Historian zehar alegigile asko egon diran eta horien artean famatuenak Esopo( Grezia k.a V mendean) , Fedro (I.mendean), La Fontaine ( Frantzia XVII) eta Somaniego ( Araba XVIII mendean ) dira. Baina alegiak euskaraz ere badaude, batzuk egokituak eta beste batzuk berriz euskara hutsean sortuak. Alegigile horien artean Juan Antonio eta Bizenta Mogel (XIX. mendean) , Artxu ( XIX.mendean), Iturriaga (XIX mendean) eta Oxobi (XX. mendean) daude.
Alegien egitura oso sinplea da, gainera oso erabiliak dira hizkuntzak irakasteko, itzulpenaren bidez. Beraz, esan dezakegu alegiak oso egitura erraza dutela, zailtasunik gabe. Entretenitzeko eta gogoeta bultzatzeko oso egokiak dira.
Lehen ahipatutako ipuinlari grekoa, Esopo (K.a VI mendea) , ez zen famatua bihurtu V. mendera arte. Hain famatuak egin ziren bere alegiak hizkuntza askoetan itzuliak izan ziren . Bere alegietan animaliak dira protagonistak, animalia gizartiartuak , eta pasadizo moral edo satirikoak osatzen dituzte bere ipuinak.
Beste alde batetik alegigile euskalduna Bizenta Mogel Elgezabal Azkoitian joaio zen 1782an. Gaztea zenean bere osabak idazle apaizarengana jo zuen bere ikasketak egiteko , honek animatu zuen Mogel idaztera. Eluterio Basuzabalekin ezkondu zen eta Abondon hil zen 1854an. Euskaraz idatzi zuen lehen emakumetzat hartu zen. Bere idazlanik ezagunenak Ipui onac(1804), Gabonetaco cantia Bizkaitar guztientzat (1819) eta Espaiñako Gotzai-buruaren Artzai idazkia (1820) idan zen.
Baliabide literarioak ezin bestekoak dira. Adibidez prosopeiak, etopeiak eta prosopografiak...
Literatura
Testu hau euskaraz idatzi dagoen alegia bat da . Kasu honetan igorlea edozein izan daiteke eta edozein irakurlerentzat zuzenduta dago, gehien bat haurrentzat. Alegia honek ikaskizun moral bat du eta kasu honetan da, gauzak poliki eta mantso gelditu gabe lortu daitezkeela eta ez azkar eta gaizki.
Alegia honek dortoka eta erbi baten arteko lasterketa bat narratzen digu eta zer gertatzen den historian zehar azaltzen digu
Hasieran erbiak dortokari lasterketa bat egiteko esaten dio, eta dortokak baietz esaten dio. Lasterketa hasterakoan erbia oso aurreratuta dagoenez erabakitzen du lo pixkat egingo duela baina azkenean lo seko geratzen da eta dortokak irabazi egiten du.
Testu hau alegia bat denez ez daude errimak baino ahapaldiak eta lerroak. Kontakizun honek 22 lerro ditu eta 5 ahapaldietan banatuta dago.
Aurrenengo 6 lerroetan hasiera ematen digu eta lasterketa bat egingo dutela esaten digu, istorioan kokatzeko. 7. lerrotik 16. lerrora garapena egiten digu . Bertan lasterketan zer gertatzen ari den azaltzen du eta erbia lo seko dagoela kontatzen du. Azkenik, 17. lerrotik bukaerara amaiera gertatzen da eta dortokak nola irabazi duen narratzen digu, bertan ikaskizun moral bat erabiltzen du testuari amaiera bat emateko. Beraz, ikus daitekeen bezala testu hau kronologikoki ordenatuta dago , hasiera, erdigunea, amaiera bat duelako.
Alegia honetan narratzailea orojakilea da, bakoitzak egiten eta pentsatzen duena daki. Testu honetan bi pertsonaia nagusi daude, erbia eta dortoka. Kasu honetan erbia protagonista da ikaskizun morala berari zuzenduta dagoelako eta antagonista dortoka da, berak kasu hontan ez duelako ezer ikasi behar. Lehen esan dugun bezala kronologikoki dago antolatuta testua, beste alde batetik narratzaileak 3. pertsonan kontatzen du istorioa eta lehenaldian hitz egiten du . Irudiagatik esan dezakegu baso batean gertatzen dela eta testuagatik deduzitu dezakegu ere, animaliak direlako. Alegiak estilo zuzena erabiltzen du, galdera zuzenak erabiltzen dituelako. Narratzaile orojakilea da , badakielako zer gertatzen den momentu oro testuan.
Testu honetan zenbait baliabide literario daude, hasteko, prosopeia edo pertsonifikazioa erabiltzen da , animaliei edo izaki-bizidunei gizakien ezaugarriak eransten zaizkielako eta gure nolakotasunak ematen dizkietelako.
adb:
-Egingo al dugu lasterketa bat? ( animaliek ez dute hitz egiten)
Beste alde batetik prosopografia erabiltzen da, hau da, pertsona edo animali baten kanpo ezaugarrien deskribapena
adb:
-Erbia oso azkarra zen...
Iritzi testua
Gaur nire iritzia azalduko dizuet. Azkenengo bi hiruilabete hauetan bi liburu irakurri ditut euskaraz. Alde batetik Zorion Perfektua eta beste alde batetik 110. Estreeteko geltokia. Aurrenengoan neska baten istorioa narratzen du eta hilketa bat ikusi eta gero nola gelditu zen azaltzen du eta bestea,k 110. Streeteko geltokia, Joseba izeneko euskaldun baten istorioa narratzen digu Estatu Batuetan dagoen bitartean.
Bi libururak guztiz desberdinak dira, 110. Streeteko geltokia, pertsonalki gehiago gustatu zait Zorion Perfektua baino. Gehiago atsegin dut misterioa duelako eta askoz dinamikoa delako. Deskribapenak gainera sakonagoak eta politagoak dira 110 Streeteko geltokian. Irakurtzerakoan arinagoa da 110 Streeteko geltokia.Beste aldetik Zorion perfektua oso liburu makala da eta 160 orri behar ditu gertakizun bat azaltzeko beraz ez dut atsegin.
Azkenean gustuak oso pertsonalak dira eta bakotzak ikusi behar du zer gustatzen zaion , baina liburu azkar eta errez bat nahi baduzu 110 Streeteko geltokia da egokiena zuretzako, baina trebatu nahi baduzu eta pentsatzea gustatzen baldin bazaizu, guztiz gomendatzen dizut Zorion perfektua.
Bukatzeko esan beharra dut bi liburuak ez direla txarrak baino bat ez da guztiz nere gustukoa izan. Beraz misterioa gustuko baduzu eta abentura zalea baldin bazara 110 Streeteko geltokia guztiz gomendatzen dizut , baina ez bduzu presarik Zorion perfektua irakurri ezazu.
Bi libururak guztiz desberdinak dira, 110. Streeteko geltokia, pertsonalki gehiago gustatu zait Zorion Perfektua baino. Gehiago atsegin dut misterioa duelako eta askoz dinamikoa delako. Deskribapenak gainera sakonagoak eta politagoak dira 110 Streeteko geltokian. Irakurtzerakoan arinagoa da 110 Streeteko geltokia.Beste aldetik Zorion perfektua oso liburu makala da eta 160 orri behar ditu gertakizun bat azaltzeko beraz ez dut atsegin.
Azkenean gustuak oso pertsonalak dira eta bakotzak ikusi behar du zer gustatzen zaion , baina liburu azkar eta errez bat nahi baduzu 110 Streeteko geltokia da egokiena zuretzako, baina trebatu nahi baduzu eta pentsatzea gustatzen baldin bazaizu, guztiz gomendatzen dizut Zorion perfektua.
Bukatzeko esan beharra dut bi liburuak ez direla txarrak baino bat ez da guztiz nere gustukoa izan. Beraz misterioa gustuko baduzu eta abentura zalea baldin bazara 110 Streeteko geltokia guztiz gomendatzen dizut , baina ez bduzu presarik Zorion perfektua irakurri ezazu.
Galduta
Denen aurrean galduta nabil
zer izan behar naizen jakin barik
nola jokatu behar dudan jakin gabe.
Besteek neretaz zer pentsatuko duten
jakin gabe
Mundu hontan zuk jaten dituzu
edo beraiek jaten dizute
Erdian ezin da egon
bata ala bestea
Lehengoan nere lagunak barre egin zidaten
baita beste lagun bati
baita beraien artean
jakin gabe mina egin dezaketela
Mundua librea izango balitz
krudeltasun gabe
malkorik gabe
odolik gabe
Utzi ezazu zure burua bere kasara martxan
utzi itzazu zure sentimenduak airean
utzi mundu hontan dagoen malkurkeri guztia
Etsi minaria
eusti bizitzari.
Denen aurrean galduta nabil
zer izan behar naizen jakin barik
nola jokatu behar dudan jakin gabe.
Besteek neretaz zer pentsatuko duten
jakin gabe
Mundu hontan zuk jaten dituzu
edo beraiek jaten dizute
Erdian ezin da egon
bata ala bestea
Lehengoan nere lagunak barre egin zidaten
baita beste lagun bati
baita beraien artean
jakin gabe mina egin dezaketela
Mundua librea izango balitz
krudeltasun gabe
malkorik gabe
odolik gabe
Utzi ezazu zure burua bere kasara martxan
utzi itzazu zure sentimenduak airean
utzi mundu hontan dagoen malkurkeri guztia
Etsi minaria
eusti bizitzari.
Baladak.
Erdi Aroan , ahozko tradizioan oinarritutako eta gertaera gogorrak kontatzen dituzten kantu narratiboak sortu ziren, baladak. Lehenik dantza eta kanturako erabiltzen zen, baina gero, errezitatzeko pieza liriko bat izendatua izan zen , hau da, neurtuak eta moldeak erabiliz egiten ziren.Baladaren estilo berezia, Europan finkatu zen eta gaur egun arte iraun du, ahozko literatura bizirik dagoen lekuetan.
Baladetan, gehienetan gaia erlijiosoak eta amodiozkoak erabiltzen ziren. Gainera, herri bakoitzean baladak desberdinak ziren , errekurtso eta bertako epikan oinarrituak. Hau da , forma bat baino gehiagoko genero eta baladak zeuden . Baladetan normalean istorio laburrak kontatzen ziren, hasieratik amaierara. Bertan, istorio gogor eta bortitzak kontatzen ziren. Istoria hauen ezaugarri batzuk ziren; Pertsonaien izaeraren daturik ez zutela ematen, eszenen aldaketak bat-batekoak zirela, gertaerak tentsio handiz kontatzen zirela eta elkarrizketak zuzenak zirela… Hori jakinda, ikus dezakegu nola baladak sahilatzen ziren efektu bortitz eta dramatiko bat ematen, erretorika asko erabiliz.
Baladetan, gehienetan gaia erlijiosoak eta amodiozkoak erabiltzen ziren. Gainera, herri bakoitzean baladak desberdinak ziren , errekurtso eta bertako epikan oinarrituak. Hau da , forma bat baino gehiagoko genero eta baladak zeuden . Baladetan normalean istorio laburrak kontatzen ziren, hasieratik amaierara. Bertan, istorio gogor eta bortitzak kontatzen ziren. Istoria hauen ezaugarri batzuk ziren; Pertsonaien izaeraren daturik ez zutela ematen, eszenen aldaketak bat-batekoak zirela, gertaerak tentsio handiz kontatzen zirela eta elkarrizketak zuzenak zirela… Hori jakinda, ikus dezakegu nola baladak sahilatzen ziren efektu bortitz eta dramatiko bat ematen, erretorika asko erabiliz.
Muno-Txiki ( XABIER LIZARDI )
Non-elkarra, ta noiza, are, tiñel daduzkate: Muno-Txiki'n bil ditugu Liorko ta Gazte; ondarraz aurre, yardun gozoari bekiote. Ikus-berrikoak labur, bizkarrekoz naste; bai-baita an zerk begimindu naiz bata naiz beste... Ixil da Gazte; laguna, ixil; ixil-ederreste!... Ederberak xerbeldurik, ardoa bailuten, luze-itotako Ondaurtz-miñak eztanda zegien... Nork-bere barnen nabaria, mintzoz dute yazten. Itsasoa zabal dager lerro zuriz ertza; zenbait bustizale goiztar gogara dabiltza. Gazte da mintza, aboa ainbat zabaliz biotza. —Gogoa azten zaidak emen yan-asez azia: begi-zuloek ar-ala naro duk argia: au dik ogia idurimenak; au, edaria! Begi-baxterretik irri lagunak dagio; osatzaillegaia izaki, saillai dakio yakin-yario; olertiaz axolik ez dio. —Gezak eiozko bisutsa emen duk berezi; beste iñon ez ainbatean odol-bixigarri! Ttantta bat, gazi, azal-txulo banatan dik yarri. Elkarren leian dituzu korapillatuak, nor baiño nor piztenago ametsaren suak; aien aipuak mordoka darite elkar-lotuak. |